Kategori: science&future

İnsan hücrelerindeki mitokondri sayısı, organın enerji ihtiyacına göre değişiklik gösterir. Daha fazla enerjiye ihtiyaç duyan organların hücrelerinde daha fazla mitokondri bulunur. Kas türleri arasında da farklar olabilir.

1             Bacak kası ile kol kası farklı sayıda mitokondriye mi sahip?

Evet, kas türleri arasında farklı mitokondri yoğunluğu olabilir.

• Bacak kasları (özellikle sürekli çalışan dayanıklılık kasları): Daha fazla mitokondri içerir. Bu kaslar sürekli düşük yoğunluklu işlerde çalışır (ör. yürümek, koşmak) ve daha fazla enerjiye ihtiyaç duyar.
• Kol kasları (daha kısa süreli ve hızlı hareketler için kullanılan kaslar): Genellikle daha az mitokondri içerir çünkü bu kaslar bacaklara göre daha az enerjiye ihtiyaç duyar. Ancak bu fark, kişinin egzersiz alışkanlıklarına ve kaslarının nasıl adapte olduğuna da bağlıdır.

2.            Bazı organlardaki hücrelerin mitokondri sayıları

Mitokondri yoğunluğu hücre başına enerji ihtiyacıyla doğru orantılıdır. İşte bazı organlardaki mitokondri yoğunlukları:

Bu sayılar, genel ortalamaları temsil eder ve kişisel metabolizma, genetik, diyet ve fiziksel aktivite düzeyine bağlı olarak değişiklik gösterebilir.

3.            Bir maratoncunun bacak kaslarındaki mitokondri sayısı normal bir insandan ne kadar fazla olabilir?

Maratoncuların kaslarında, özellikle yavaş kasılan (tip I) kas liflerinde, normal bir bireye göre çok daha fazla mitokondri bulunur.

• Normal bir birey: Ortalama bir kişinin kas hücrelerinde 200-500 mitokondri bulunabilir.
• Maratoncu: Sürekli dayanıklılık antrenmanı yapan bir maratoncunun bacak kas hücrelerindeki mitokondri sayısı 2-3 katına kadar artabilir, yani hücre başına 800-1.500 mitokondri seviyelerine ulaşabilir.

Bu artış, yalnızca mitokondri sayısını değil, aynı zamanda mitokondriyal fonksiyonu da geliştirir. Yani, daha fazla enerji üretebilen ve oksijen kullanım kapasitesi yüksek bir kas sistemi oluşur.

4.            Bu sayı koşmadığı zaman geri düşer mi?

Evet, eğer bir maratoncu koşmayı bırakır veya düzenli antrenman yapmazsa, kas hücrelerindeki mitokondri sayısı ve kapasitesi azalır. Bu süreç şu şekilde işler:

• Kısa süreli antrenman bırakma (haftalar): Mitokondriyal kapasite hızla azalmaya başlar. İlk 1-2 haftada mitokondriyal fonksiyon ve oksijen kullanımı %25’e kadar düşebilir.
• Uzun süreli antrenman bırakma (aylar): Mitokondri sayısında kayıplar %50 veya daha fazla olabilir. Bu süreç, vücudun enerji ihtiyacına göre mitokondrileri adapte etmesinden kaynaklanır (use it or lose it prensibi).

Ancak, daha önce yüksek düzeyde antrenman yapmış olan bireyler, düzenli antrenmanlarına geri döndüklerinde mitokondri sayılarını normalden daha hızlı bir şekilde yeniden artırabilirler. Bu “kas hafızası” olarak bilinir.

5.            Peki normalde en fazla 500 mitokondriye sahip bacak kasları olan bir insan, homo sapiens, maraton koştu ya da koşacak şekilde antrenmanlar yaptı ve mitokondri 1500 oldu. Bunun anlamı ve faydası nedir?

Bu durumu bir cihazın enerji kapasitesine benzetebiliriz. Cihazlar, enerji sağlayan bir güç kaynağı ve enerjiyi depolayan birimlerden oluşur. Bu birimlerin sayısı ve kapasitesi, cihazın toplam enerji potansiyelini belirler. İnsan vücudu ise bu cihazlardan farklı olarak, dışarıdan herhangi bir donanım eklenmesine gerek kalmadan enerji üreten hücrelerin (örneğin mitokondrilerin) sayısını ve işlevselliğini artırma yeteneğine sahiptir. Oysa cihazlarda bu kapasiteyi artırmak için genellikle ek bataryalar veya yeni donanımlar gereklidir. Bu durum, insan vücudunun biyolojik adaptasyon kabiliyetinin cihazların mekanik yapılarına göre üstünlüğünü göstermektedir.

Bir insanın bacak kaslarındaki mitokondri sayısının düzenli antrenmanla 500’den 1500’e çıkması, vücudun enerji üretim kapasitesinde muazzam bir artış anlamına gelir. Bu, sadece spor performansı değil, genel sağlık ve metabolik dayanıklılık açısından da ciddi faydalar sağlar. İşte bunun anlamı ve faydaları:

Enerji Üretiminde Büyük Bir Artış

Mitokondriler, hücrelerin enerji santralleridir. Aerobik metabolizma yoluyla oksijen kullanarak glikoz ve yağları ATP’ye (hücrelerin enerji birimi) dönüştürürler. Mitokondri sayısının artması:

• Enerji üretim kapasitesinin artması demektir. Daha fazla mitokondri, aynı anda daha fazla enerji üretebilir.
• Oksijen kullanım verimliliğini artırır, çünkü hücreler oksijenle enerji üretme konusunda daha etkili hale gelir. Bu da dayanıklılığın temelidir.

Örneğin:
500 mitokondriye sahip bir birey, maraton koşarken hızla yorulabilir çünkü enerji talebine yetişemez. Ancak 1500 mitokondriye sahip biri, enerji üretimini daha uzun süre sürdürebilir ve bu da yorulma süresini uzatır.

Dayanıklılık ve Performans Artışı

• Daha fazla mitokondri, daha uzun süre yorulmadan koşmayı mümkün kılar.
• Kaslarda laktik asit birikimi daha geç başlar çünkü aerobik sistem daha etkin çalışır. Bu da koşu sırasında kas yorgunluğunu geciktirir.

Yağ Yakımının Artışı

• Mitokondri artışı, yağ asitlerinin daha etkili bir şekilde enerjiye dönüştürülmesini sağlar. Maratoncular genelde yağ depolarını enerji kaynağı olarak kullanır, bu da uzun süreli dayanıklılığı destekler.
• Egzersiz sırasında ve sonrasında metabolizma hızı yükselir, bu da yağ kaybını kolaylaştırır.

Metabolik Sağlığın İyileşmesi

• Mitokondri artışı, insülin duyarlılığını artırır ve hücrelerin glikozu daha etkili bir şekilde kullanmasını sağlar. Bu, tip 2 diyabet riskini düşürür.
• Serbest radikallerin daha az birikmesini sağlar, çünkü daha verimli bir metabolizma oksidatif stresi azaltır.

Genel Sağlık ve Yaşlanma Üzerine Etkisi

• Mitokondri sağlığı ve yoğunluğu, yaşlanma süreciyle yakından ilişkilidir. Daha fazla mitokondri, hücresel işlevlerin daha uzun süre korunmasını sağlar.
• Mitokondriyal disfonksiyon, birçok yaşa bağlı hastalıkla (ör. Alzheimer, Parkinson, kalp hastalıkları) ilişkilidir. Maraton gibi egzersizler, bu riskleri azaltabilir.

Uzun Vadeli Faydalar

Eğer birey maraton koşmayı bırakırsa, mitokondri sayısı zamanla düşebilir. Ancak bu artış, uzun süreli bir “metabolik hafıza” bırakır. Hücreler tekrar egzersize başlandığında mitokondri üretimini hızla artırabilir.

Daha fazla mitokondri, sadece koşmak için değil, günlük yaşam aktivitelerinde de enerji seviyesini artırır. Örneğin, merdiven çıkmak ya da uzun süre ayakta durmak gibi aktiviteler daha kolay hale gelir.

Sonuç

İnsan vücudu, dışarıdan müdahale olmaksızın enerji kapasitesini artırabilen eşsiz bir biyolojik sisteme sahiptir. Maraton, ultra Maraton koşma ile mitokondri sayısının 500’den 1500’e çıkması, vücudun aerobik kapasitesinde ve enerji üretiminde üç katlık bir artış anlamına gelir. Bu, sadece daha hızlı ve uzun koşmak değil, aynı zamanda genel sağlık, metabolik direnç ve yaşlanmaya karşı korunma açısından da ciddi bir avantaj sağlar.

 “Use it or lose it” prensibi burada çok net işler: Mitokondri adaptasyonunu korumak hem fiziksel performans hem de yaşam kalitesi için kritik önem taşır.

For Further questions whatsapp me…Formun Üstü

Dr Cengiz Yardibi
18 Aralık 2024, Eskişehir

by Daniel E. Lieberman

Walking long distances is fundamental to being a hunter-gatherer, but people sometimes have to run. One powerful motivation is to sprint to a tree or some other refuge when being chased by a predator.

However, there is plentiful evidence that our ancestors had evolved exceptional abilities to run long distances at moderate speeds in hot condtions. The adaptations underlying these abilities helped transfom the human body in crucial ways and explain why humans, even. amateur athletes, are among the best long-distance runners in the mammalian world.

1 One of the most important adaptations for human running is our unique ability to cool by sweating instead of panting, thanks to millions of sweat glands combined with a lack of fur,

2 The human leg’s other major, novel spring is the Achilles tendon. This tendon is less than a centimeter long (about a third of an inch) in chimps and gorillas, but is usually more than to centimeters (4 inches) long and very thick in humans, storing and releasing almost 35 percent of the mechanical energy generated by the body during running but not walking,

3 None is more prominent than the gluteus maximus, the largest muscle in the human body. This enormous muscle is barely active during walking but contracts very forcefully during running to prevent the trunk from toppling forward with every step.

4  One of these adaptations is enlarged sensory organs of balance, the semicircular canals of the inner ear. These canals function like gyroscopes, sensing how fast the head pitches, rolls, and yaws and then triggering reflexes that cause the eye and neck muscles to counter those movements (even when your eyes are closed).

5 One more special adaptation for damping your head’s jiggling motions is the nuchal (neck) ligament. This strange bit of anatomy, first detectable in early Homo but absent in ape: and australopiths, is like a rubber band that connects the back o your head to your arms along the midline of your neck. Every time your foot hits the ground, the shoulder and arm from that side the body fall just as your head pitches forward. By connecting the head to the arm, the nuchal ligament allows your falling arm gently pull your head back, keeping it stable.

6 relatively short toes (which stabilize the foot)S; narrow waists and low, wide shoulders (both of which help a runner’s torso to twist independently from the hips and head)s; and a predominance of slow-twitch muscle fibers in the legs (which give us endurance but compromise speed. Many of the traits benefit both walking and running,

7 One key spring is the dome-shaped arch of the foot, which develops from the way ligaments and muscles bind together the foot’s bones as children start to walk and run.

Koşmak için Evrimleştik

İlkel toplumlarda uzun mesafeler yürümek, avcı-toplayıcı olmanın temel bir parçasıdır, ancak bazen koşmak da gerekir. Bir yırtıcı tarafından kovalandığında bir ağaca veya başka bir sığınağa doğru hızla koşmak yeterince güçlü bir motivasyon olmuştur.

Bununla birlikte, atalarımızın sıcak koşullarda orta hızlarda uzun mesafeler koşma konusunda olağanüstü yetenekler geliştirdiğine dair birçok kanıt bulunmaktadır. Bu yeteneklerin ardındaki adaptasyonlar, insan vücudunu önemli şekillerde dönüştürmeye yardımcı olmuş ve insanların, amatör sporcular bile olsa, memeli dünyasında en iyi uzun mesafe koşucuları arasında yer almasını sağlamıştır. Bu arada atlar vb hayvanlar insanları koşmada katlar diyenleri duyar gibi oluyorum; burada püf noktası bu hızlı hayvanların koşu sürelerini aşırı ısınmadan dolayı çok uzun süre koruyamadıklarıdır. Örneğin aslanlar dört dakikada pes ederken, çıtalar için bu bir dakikanın altına inmektedir. Kovboy filmlerinde ya da eski Texas-Tom Mix çizgi romanlarında görüldüğü gibi atlar belli bir süre dörtnal koşturulduğunda çatlamakta…

1. İnsanların koşmaya yönelik en önemli adaptasyonlardan biri, sahip olduğumuz milyonlarca ter bezi ve kıllarımızın dökülmüş olması sayesinde, terleyerek serinleme yeteneğimizdir. Bu özellik, diğer hayvanlar gibi soluyarak değil, terleyerek serinlememizi sağlar.
2. İnsan bacağına eklenen bir diğer önemli ve yeni özellik ise Aşil tendonudur. Bu tendon, şempanzelerde ve gorillerde bir santimetreden daha kısa iken, insanlarda genellikle 10 santimetreden uzun ve çok kalındır. Koşu sırasında vücut tarafından üretilen mekanik enerjinin yaklaşık %35’ini depolar ve geri yansıtır, bu durum normal yürümede geçerli değildir.
3. En belirgin adaptasyonlardan biri de insan vücudundaki en büyük kas olan gluteus maximus’tur. Bu devasa kas, yürüyüş sırasında neredeyse hiç aktif olmazken, koşarken her adımda gövdenin öne doğru devrilmesini önlemek için çok kuvvetli bir şekilde kasılır.
4. Bu adaptasyonlardan biri diğeri de iç kulağın yarım daire kanalları olan genişlemiş denge duyu organlarıdır. Bu kanallar, jiroskoplar gibi çalışır, başın ne kadar hızlı eğildiğini, döndüğünü ve sallandığını algılar ve bu hareketleri dengelemek için göz ve boyun kaslarını harekete geçiren refleksleri tetikler (gözleriniz kapalı olsa bile).
5. Başın sallanma hareketlerini hafifletmeye yönelik özel adaptasyonlardan biri de ense (boyun) bağıdır. Bu anatomik özellik, erken Homo türlerinde ilk kez tespit edilmiştir ancak maymunlarda ve australopitlerde yoktur. Boynun ortasından başınızın arkasını kollarınıza bağlayan bir lastik bant gibi çalışır. Ayağınız yere her bastığında, o taraftaki omuz ve kol düşerken başınız öne doğru eğilir. Ense bağı, başınızı kola bağlayarak düşen kolun başınızı nazikçe geri çekmesini ve sabit kalmasını sağlar.
6. Nispeten kısa ayak parmakları (ayağı stabilize eder); dar bel ve alçak, geniş omuzlar (her ikisi de koşucunun gövdesinin kalçalarından ve başından bağımsız olarak dönmesine yardımcı olur); ve bacaklarda yavaş kasılan kas liflerinin baskınlığı (bu da bize dayanıklılık kazandırırken hızı kısıtlar). Bu özelliklerin birçoğu hem yürümeyi hem de koşmayı destekler.
7. Yaylanmamızı sağlayan diğer bir özellik de, çocuklar yürümeye ve koşmaya başladıkça ayak kemiklerini birbirine bağlayan bağlar ve kaslar sayesinde gelişen yay şeklindeki ayak kemeridir.

Ankara, 12 Aug 2024

Mevcut Genetik Yapımız-DNA yapısında bulunan genlerin işlevsel hale gelip-gelmediğini ya da nasıl çalıştığını inceleyen ve bu konularda aktif rol almaya çalışılan Biyoloji-Genetik-alt bilim dalı olarak tanımlanmakta, EpiGenetik.

Bu tip yeni kavramlarda sürekli etimolojik kökene bakmak konuyu daha baştan anlamaya yardımcı olmakta: “Epi-” öneki Türkçe tıp sözlüklerde üstünde, üzerinde olarak geçmektedir. Ancak yabancı kaynaklar ve özellikle bu konuda çalışma yapan EpiGenetic üzerine kitapları ve yayınları bulunan Prof. Nessa Carey EPİ önekinin Yunanca “on, in addition to, as well as” gibi bir kök anlama geldiğini yazmakta. Ona göre  “epigenetics” genetik olarak bir olay tam olarak açıklanamadığında ilave olarak devreye giren başka bir özellik olarak tanımlanabilir.  

Bu konu bundan sonra gelecek hastalık ve koşu dizileri için temel oluşturması ve tümü üzerinde etkileri olacağından, bilimsel bir dilden çok basit, temel kavramlarla ilgili kısa bilgiler de yararlı olacaktır.

Bilindiği gibi hücre her insanı oluşturan temel yapı taşı. Bu vücut içinde oluşturulacak tüm faaliyetler için gerekli direktifler hücre çekirdeğinde bulunan bir kimyasal DNA- deoxyribonucleic acid, üzerinde yazılıdır. Biz insanların DNA’sı yaklaşık üçmilyar harf-nükleotid çiftinden oluşmakta.

Bu harfler yanyana gelerek bizim gelişmemizi, gerilememizi, hastalanmamızı, tipimizi, psikolojimizi kısaca yaşam yönergemizi belirliyor. Sadece insan mı? Hayır, tüm canlılar bu temel üzerine oluşmuş ve türler arasındaki farklılıklar çok fazla değil.

Bu üçmilyar harf-nükleotid 20.000+ sayıda gen oluşturmakta. Genler artık harflerden kelime ve cümleye geçişe benzetilebilir. Bu cümleler yaşamın sürmesi için gerekli proteinleri kodlamakta. Hücreler bu genlere göre gerekli ya da gereksiz proteinleri üretmekte. Bu proteinler hücrelerimizin ve organlarımızın yapı taşlarını oluşturmakta, deri, saç oluşumu, hemoglobin, vücut işlevlerini kontrol eden hormonlar, hep bu proteinler sayesinde oluşuyor.

Burada dikkat çekici bir nokta: İnsan vücudu yaklaşık 70-100 trilyon hücreden oluşmakta, yapıya, vücudun büyüklüğüne göre ve her hücredeki DNA birbirinin aynısı, aynı harflerden oluşuyor. Ancak beyin hücresi beyini, deri hücresi deriyi, göz hücresi gözü oluşturuyor. Bu konular halihazırda çok karmaşık ve üzerinde çalışılan milyonlarca proje ile her gün yeni bir keşif yapılıyor. Moleküler Biyoloji ve Genetik olarak sınıflanan Biyoloji alt dalında çeşitli alt disiplinlerde ve spesifik olarak özel konularda araştırmalar yapılıyor.

EpiGenetik devreye girdiğinde bu genlerin kontrol edilme disiplini ortaya konulmaya çalışılıyor.Diğer bir değişle her hücrede bulunan bu 20.000+ genin açılıp işlevsel hale gelmesi ya da sessizce durup beklemesi yönetiliyor. Bu nasıl başarılıyor? Bir aleti çalıştırmak için düğmesine basıp açıp kapatabiliyoruz. Vücudumuzda da böyle düğmeler olsa diye bazen düşünmez miyiz, bir gürültü duymak istemediğimizde ya da bir acıdan kurtulmak için, ya da şişmanlamamak için? Aslında  genlerimizi istediğimizde açmak istemediğimizde kapatmak mümkünmüş. Nasıl? EpiGenetik sayesinde: Ne yediğimiz, nerede yaşadığımız, kimlerle temas ettiğimiz, uyku düzenimiz ve en önemlisi seçtiğimiz yaşam şekli, EGZERSİZ yapan aktif bir olmak, ya da koltuklara yapışıp TV, şimdilerde ipad bağımlılığımız, SİGARA ve diğer kötü alışkanlıklarımız. Bütün bunlar genlerimizin açılıp kapanmasına neden olacak kimyasal DNA modifikasyonu nedeni olarak bulunuyor son araştırmalarda. Daha bir yıl öncesine kadar dayatılan şeker hastası oldunuz bundan sonra ilaç ve kontrol üzerine yaşamanız gerekli diyen tıp biliminde Prof. Canan Karatay tarafından getirilen “diyabet (şeker) ve kanser hastalığının bilinenin aksine genetik değil, yanlış beslenme ve zararlı besinlerden dolayı ortaya çıkar” yorumu EpiGenetik açısından milyonların yaşamını etkileyen doğru, cesur ve bilimsel çıkışlardandır. Alzheimer, Kanser ve daha bir çok yaygın hastalıkların, yine benzer şekilde normal ve sağlıklı durumundan çıkarılan genlerin devreye girmesi ile oluşmakta olduğu son araştırmalarda ispatlanmış bilimsel gerçeklerdir.

EpiGenetik sayesinde şimdilerde sekiz milyara dayanan insanoğlunun her biri benzersiz kılınmıştır, hatta tüm DNA yapısı birebir aynı olan tek yumurta ikizleri bile farklı yapı, hastalık ve yaşam sürecine sahiptir. Bunun anlamı doğduğumuzda bizim ana-babamızdan gelen genlerle alnımıza yazılı olduğunu düşündüğümüz, kaçınılmaz olarak, kalp, şeker, kanser hastalığına tutulacağımız, psikolojik durumumuz, yaşam süremizin artık bir kader olmadığı, EpiGenetik sayesinde bunları kontrol altına alabileceğimiz, kötü durumları ortadan kaldırarak olumsuzlukları olumlu hale çevirebileceğimiz, bunu da önce kendimiz sonra çevremizle ilgili alacağımız karar ve uygulamalarla başarabileceğimiz ortaya konulmaktadır. İnsanoğlu en azından teorik olarak  kanser, obezite, yaşlanmayı yavaşlatma gibi konuların elinde olduğu, olacağı bir dönemden geçmekte, daha ötesi ise bunların iyi yönde ve istediğimiz biçimde yönlendirme tekniğine erişmesi.

Prof. Carey tarafından verilen bir benzetme ile olay çok daha basit bir hale getirilebiliyor: Yaşam elimize verilen bir senaryo; hücreler, DNA, genler, vb aktörlerimiz.  Bu senaryo ile eskiden çekilen bir filmin 30 yıl sonra başka bir yönetmen ile çekilmiş halini karşılaştırıyor. İlkinde renksiz, siyah-beyaz çok daha farklı bir film, ikincisinde artisler, renk, manzara, efektler tamamen farklı bir film, senaryo birebir aynı. Burada yönetmen biz oluyoruz ve konulan en son araştırma bulgularına göre yaşamımızı renklendirip güzelleştirmek için çok basit iki seçenek kalıyor:1. Spor Yap-Koş-sağlıklı Ye-Çevreni Temizle  2. Ye-İç-Yat-Sonucuna Katlan

Epigenetic Etkiler
Tüm bunlardan daha önemli bir konu da “epigenetic” olarak elde edilecek ve aktarılabilecek özellikler. Genlerin işlev yapma sırasında etkilendikleri çevresel ve rastlantısal anahtarlamalar ile genotip aynı olmasına rağmen fenotip değişimler, nesilden nesile de aktarılabilmektedir. 

Bunun konumuz üzerinde yorumu ise: Doğuştan aktarılan DNA yapımız ve genlerimiz bizim yapımızı, hastalıklarımızı, zekâmız, diğer biyolojik ve buna bağlı psikolojik oluşumumuzu şekillendirirken, ilave olarak yaşam biçimi, yediğimiz-içtiğimiz, çevremiz ve diğer bilinmeyen rastlantısal etkilerle bu genlerin işlevi sırasında oluşturacakları değişiklikler hem bizim yaşantımızı etkilerken, bizden sonraki nesillere de aktarılabilmekte olduğu. Altmış yaşından sonra bile spora başlansa, 60 yıllık DNA’mızın “Gen expression-Gen İfadesi” değişebilmekte, yani bu yaştan sonra yıllar içinde oluşan biyolojik ve buna bağlı psikolojik yapımız değişebilmektedir. Bu değişim spor yapma ile oluşuyorsa çok olumlu yönde olmakta, beyinde yeni nöron yapıları oluşmakta, kalp kasları, diğer kaslar, kemik yapısı, endokronolojik oluşumlar hep olumlu yönde gelişmektedir. 

Altmış yaşında elde edilebilecek bu olumlu kazanımlardan daha önemlisi ise henüz  potansiyel anne-baba konumunda olan gençlerin egzersiz-koşma ile elde ettiği epigenetic yapıyı çocuklarına aktarabilme şansı; kendi anne-babadan hasbelkader gelen genlerin bir kader olarak kalmayıp hem kendi yapımızda hem de gelecek nesillerde değiştirilebilmesi.  Bu durumda bilimsel gelişmeler ve araştırmalar spor yapma-koşma-egzersiz işlevini artık kişinin kendi bileceği iş olmaktan çıkarıp gelecek nesiller için mevcut DNA’mızın geliştirilmesi ve çocuklarımızın daha sağlıklı olması için bir gereklilik olarak önümüze sürmektedir. 

Kısaca spor-egzersiz yapmakla: Kendi biyolojik ve psikolojik yapımızı olumlu yönde değiştirebilme olanağı, gelecek nesillere düzeltilmiş fenotip oluşturabilecek epigenetic yapı aktarmayı, hâlen çocuklarımız varsa yine sporla epigenetic yapılarını değiştirebilmeyi ve bu noktadan itibaren artık kaç nesil gelecekse hepsinde etki bırakmayı, ister kalp, ister şeker, isterse psikolojik hastalıklar; OKB, depresyon, dementia (Alzheimer, Parkinson vb) kayıtlardan silmeyi sağlamış oluyoruz.

Egzersiz Nedir? Neden Yapılır?
Egzersiz vücutta depolanan karbonhidrat, yağ yakımı ile oluşan enerji kullanımı ile  kasların kullanılması işidir. Kabaca iki ana kategoriye ayrılabilir: Aerobik egzersizler, birçok kasın katılımıyla, belli bir düzende sürekli tekrarlanan hareketler şeklinde tanımlanabilir; yürüme, koşma, yüzme, bisiklet sürme ve kürek çekme. Rezistans egzersizi ise, bir dirence karşı veya ağırlıklar yardımıyla kas kuvvetini artırmaya yönelik hareketlerdir, ağırlık kaldırma, spor salonundaki aletler, elastik bantlar ve vücudun kendisi. 

Egzersiz faydaları: Üstün form düzeyi, kalp ve solunum sistemleri (cardiovascular) kapasitesi sağlığı (aerobik); kas kütle ve direncini artırma, kas kaybını engelleme( rezistans) esneklik, kemik yoğunluğunu, olumlu ruh hali (haleti ruhiye), ayrıca depolanmayıp harcanan kalori sayesinde kilo kontrolü olarak sıralanabilir, bunlara bağlı binlerce faydaları genelleştirilerek.

Bu sitedeki daha önceki yazılarımda çok genel olarak belirtilen spor-sağlık konularındaki yazı,fikir ve yorumlara ilave olarak daha sistematik ve disiplinli bir şekilde, her türlü hastalığın  öncesinde-koruma hekimliği kapsamında, sırasında-iyileşme için, sonrasında-kayıpları karşılama, açılarından spor ve koşma ile mukayeseli incelenmesi ile faydalı bir seri oluşturmayı amaçlıyorum. İnternet sitelerinde sporun ve koşmanın faydaları hep genel bir şekilde ve tüm hastalıları kapsayacak şekilde yer almakta. Ancak bu şekilde bire bir karşılaştırmada daha bilimsel, odaklı ve güncel yazılarla elde edilebilecek faydalar ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Bu kapsamda gelecek yazı başlıkları şimdilik:
–Alerjilerden Koşarak Kurtulma
–Dizler ve Koşu-1
–Dizler ve Koşu-2
–Kalp Sağlığı ve Koşu
–Obezite ve Koşu
–Diabetes Mellitus ve Koşu
–Migren ve Koşu
–Yüksek Tansiyon ve Koşu
–Obsesif Kompulsif Bozukluk ve Koşu-1
–Obsesif Kompulsif Bozukluk ve Koşu-2
–Kolesterol İyi-Kötü ve Koşu
-Immune sistem ve Koşu
–Guatr-Troid ve Koşu
-Yaşlılık, Longevity ve Koşu
-Akıl Sağlığı, Alzheimer, Parkinson, Huntington ve Koşu
–Helicobacter pylori-Ülser ve Koşu
–Kas hastalıkları, Myo-pathy, Myo-sitis ve Koşu
–Beslenme-Diyet ve Koşu
-Endokronoloji ve Koşu
-Stres ve Koşu
-Uyku Bozuklukları ve Koşu
–Göz, Görme, Katarakt ve Koşu
-Okul Başarısı ve Koşu
-Yaşamda Başarı ve Koşu
-İnovasyon ve Koşu
-Motivasyon ve Koşu
-Sosyalleşme ve koşu
-Alkolizm ve Koşu
–Tembellik Hastalığı ve koşu
Yaşamkent, 20 Nisan 2018

Koşu ayakkabısı

Eskiden, 1960-70’li yıllarda, “Keds” denilen tek tip bez ayakkabılar giyilirdi. Bunlar genelde beyaz poliüretan taban üzerine beyaz ya da mavi üst kısımlı ayakkabılardı; her iki yanlarında havalandırma için ikişer delik balıkgözü denilen metal ile zımbalanmıştı. Sanırım bu ayakkabılar bizde de üretilirdi ki ucuzdu. Aynı kategorideki “Converse” marka olanları ithal fakat kaçak olarak getirilir; bu nedenle de çok azı tarafından giyilirdi.

Bu dönemlerde spor yaygın değildi. Televizyon ve internet olmadığından, insanlar zaten bu konuda fazla  ilgi-bilgi sahibi değildi. Seyehat etmek hem uzun hem masraflı olduğundan, bugünkü gibi şehir-şehir yarış kovalamak her babayiğidin harcı olamazdı. Zaten böyle bir yarış organizasyonu ve bugünkü gibi farklı şehirlerde yarışlar olmazdı. Varsa yoksa futbol; o da top yok ayakkabı yok, ne bulunursa giyilir, plastik toplar kovalanırdı.

Bugün için koşma olayı olimpiyat pistlerinden taşmış gerek sağlık gerekse organizatörlerin etkisi ile sür’atle yayılmıştır. Ülkemizde fark edilmese ve katılımcı sayısı az olsa bile, yurtdışında, tabi ki gelişmiş ülkelerde, nerede ise her şehrin önemli ve meşhur koşuları her yıl bir ya da birkaç kez icra edilmekte. Bu alanda da 5-10 Kilometrelik yarışlar yanında yarı-maraton (21.1K), maraton (42.2K), ultra-maratonlar koşulmakta.  Bunlardan en prestijlisi, homo-sapiens dayanma sınırı çok az altında ya da çok az üstünde(kişiye bağlı) olan maraton. En meşhur maratonlara onbinler katılmakta; Singapur 50 bin, Boston 40 bin, New York 40 bin, Münih, Berlin, Roma… Amerika’da yılda 50 binden  fazla yarış düzenlenmekte. Ve bu yarışlarda bir yılda koşan sayısı 60 milyon civarında (Bizde maalesef hala koşmak sadece doğuştan atlet birkaç kişiye bırakılmış gibi; yer, imkan, kültür ve yine maalesef tembellik.) Bu nedenle bu sporla ilgili ayakkabı, şort, atlet, çorap gibi aksesuarların tasarım ve üretimi çok büyük bir endüstri. Bu açıdan da önemli bir araştırma geliştirme gerekiyor ve yapılıyor.

ABD’de en fazla bilinen ve giyilen ayakkabı “Asics”. Bu durum Boston 2015 maratonunda oturup ayakkabıları sayan biri tarafından da grafik olarak ortaya konulmuş.
Burada da görüldüğü gibi bizdeki Nike ve Adidas bağımlılığı Japon Asics ile Amerikan Brooks’a odaklanmış. Tabi bunun pek çok nedeni var. Pazarlama dışında teknik olarak her mesafe için insan ayağına ve koşu mesafesine, zeminine en uygun ve sağlıklı ayakkabıyı üretmek. Bu da çok zor bir iş. Çünkü dünyada 8 milyar insan varsa, 8 milyar farklı ayak yapısı var. Bunları koşu mesafesi ve zemini, hedef, alım gücü ile çarpınca korkunç bir kombinasyon rakamı ortaya çıkıyor. Bu nedenle her markanın çok fazla modeli var ve sürekli yenileniyor.

Artık basit bir ayakkabı olmaktan öte  “high-tech” hale gelmiş bu ürünler üç ana kısımdan oluşuyor:

1. Üst kısım: Ayakkabıyı bir arada tutan bu kısım ayağı dış etkenlerden koruduğu gibi aynı zamanda ayağın havalanması için hafifi ve örgü tipi yapılıyor. Eski Keds’lerde 4 hava deliği yerine bunlarda binlerce hava aralığı var.
2. Orta taban: EVA denilen özel bir karışımdan yapılıyor; hem hafif, hem ayağın ayakkabı ile bütünleştiği, darbeleri emen ve sürat sağlayan kısım. O kadar dengeli ve hesaplı bir tasarım olmalı ki, ayakkabı ağırlığı artmasın fakat ayağı korusun.
3. Alt taban: Araba lastiği gibi, ayağın betona, asfalta, toprağa değen kısmı ve ayakkabıyı koruyan tabakası. Bu da o kadar teknolojik ki, hem dayanıklı hem hafif hem sağlıklı olması için reçine bazlı üretilenleri var. Poliüreatandan yapılanlar daha ucuz markalarda. Asics örneğin kendi geliştirdiği “Solyte Polimer” reçine bazlı tabanı kullanıyor. Poliüretanlardan %30 daha hafif ve sağlıklı. Ayrıca tabanda farklı teknikler ve malzemeler de kullanılıyor. Örneğin Asics “Gel” destekli tabanı tüm darbeyi alarak diz eklemlerini koruduğunu iddia ediyor. Mizuno ise burada boşluklar koymuş,  Nike Air vb. farklılıklar tasarlamış. Ayrıca tabana yay koyup her basmada ortaya çıkan enerjinin bir bölümünü iade ettiğini iddia eden teknolojiler de var. İleride sanırım yer çekimi ve sürtünmeyi azaltacak, yana ve öne basma açısını düzenleyecek malzeme ve teknolojiler sayesinde insanlar daha da hızlı gidebilecekler; “Geleceğe Dönüş” filminin uçan kay-kayına benzer ayağı tamamen yerden kesebilecek ayakkabılar için biraz daha beklemek gerekecek.
4. Ayakkabıların dili, topuğu, bağcıkları her milimetre karesinde bir teknoloji, araştırma ve mühendislik dokunuşları var.

Normal yürüyüş ve jogging için ayakkabı seçimi ile mücadele sporlarında giyilecek ayakkabı seçimi farklı olması gerekmekte. ABD mağazalarda, ayakkabı alırken danışmanlar var. Bunlar yarım saat- bir saat sizin ayak ölçünüz, yapısı, koşma şekli, zevkinize göre en uygun marka-model-numara-genişlik (bizde pek bilinmeyen bir de genişlik numarası var ayakkabılarda) bularak şu ayakkabıyı verelim diyorlar. Bu kadar teknik ve taktik bir konu yani. Bu konu başlı başına bir uzmanlık alanı.

Neye yarıyor?

1. Pheidippides döneminden olmasa bile ayakkabı etkeninin devreye girmeye başladığı yıllardan itibaren performans gelişimi:
   

   yıl	Süre	yıl	Süre	yıl	Süre
   1908	2:55:18	1980	2:09:01	2008	2:03:59
   1920	2:32:35	1998	2:06:05	2011	2:03:38
   1952	2:20:42	2003	2:04:55	2013	2:03:23
   1960	2:15:16	2007	2:04:26	2014	2:02:57

   Tabi bu gelişmeyi sadece tek bir değişkene bağlamak doğru değil; daha bilinçli çalışma, beslenme, Afrikalıların devreye girmesi yanında ayakkabı, rekabet ve diğer aksesuarlar sayılabilir,
   1. Sakatlık açısından iyileşme; ne kadar az destekli ayakkabı olursa, özellikle uzun süre egzersiz ve yarışlarda diz, kalça, ayak bileğindeki sakatlıklar önlenmiş oluyor. Tabi binde bir çıplak ayaklı koşucular da çıkıyor; ancak bunlar belki sadece dikkat çekmek amaçlı olabilir. Araştırmalara göre çıplak ayak-minimalist ayakkabı-gelişmiş ayakkabıya doğru sakatlıklar azalmakta,
   2. İnsanlarda oluşturulan merak ve bilgi seviyesi, firmaların pazarlama  ve tanıtım faaliyetleri  sayesinde koşuya olan ilginiz artması,
   3. Büyük firmaların sponsorluklarındaki yarışlar ve atletlerin daha çok ilgi çekmesi, özellikle yol yarışlarında ortaya konan büyük ödüller, koşuları statlardan dışarı taşımış gibi. Biz bile kendi yaş grubumuzdaki PR takip ederek hem hedef koymuş oluyoruz hem de kişisel tatmin ve zevkimizi artırıyoruz.
   4. Çok büyük bir ekonomik alan, istihdam, ticaret, araştırma-geliştirme,

Gelelim “Biz ne giyelim?” sorusuna:
Burada ilk sorulması gereken  “Ne yapacaksın?”: Serbest yürüyüş, jogging, kalp için koşma, hasta olmamak için koşma, belirli bir yaşta hem kendi PR hem de belirli gruplar içinde bir yer edinme. Eğer sadece “bir başlayalım da görelim” felsefesi hakimse; ki şahit olduğum pek çok olayda insanların çoğu fazla gitmiyor, bir-iki koşuda pes diyor, ayakkabı imiş, koşu saati imiş aksesuarmış,  başlangıçta fazla yatırım yapmamaları; çünkü ülkemiz kıt imkanları dahilinde iyi ayakkabı ve diğer teçhizat bayağı pahalı.

Sonra pahalı olan muhakkak en iyisi olmuyor. Maliyet-etkenlik-amaç açısından optimum noktayı yakalamak önemli. Ayrıca kilo ve diğer genel sağlık durumuna göre de ayakkabı seçilmeli; örneğin kilo varsa mecburen daha fazla destekli ve pahalı ayakkabılar edinmek lazım ki dizlere vurmasın.

İki-üç yıllık koşucu olarak benim bile kullandığım ve kullanmakta olduğum ayakkabı marka ve modelleri oldukça çeşitlendi; belki aradaki ABD seyahatlerim etkisi ile. İlk resmi koşu ayakkabım dört sene önce aldığım “Asics Kahano 3” idi. Bunu “Asics Kayano 19 ve 20” izledi. Daha sonra çıkan 21 ve 22 fiyatları 150 doları geçince ve altı ayda bir ayakkabı değiştirme durumunda kalınca daha ekonomik olanları araştırmaya başladım. Maliyet etkenlik açısından listenin ilk sırasında olan Saucony Cohesion 8 aldım ve çok memnun kaldım. Daha sonra yine aynı model ile yeniledim koleksiyonumu. Şimdi hem merak hem de değişiklik açısından Mizuno ve Pearl İzumi aldım birer çift; denedim, gayet iyiler. Bu ayakkabıların 44 numara bir tanesi yaklaşık 300 gram. Bu nedenle yine internetten öğrendiklerime göre sadece koşular için Asics Gel Hyper Speed 6 aldım. Bu ayakkabı ise diğerlerinin nerede ise yarı ağırlığına sahip; 170 gr; ancak orta tabandaki esneklik ve alt taban kalınlığı daha az olduğundan, performansa olan olumlu katkısı, acısını yarış sonrası ayak ve bacaklardan çıkıyor.

Yeni başlayanlar ve bir görelim diyenler için tavsiyem “Outletlerden” koşu ayakkabısı reyonlarından üç-dört eski modelin ucuzlukta olanlarını almaları. Örneğin Asics Kayano modeli her yıl yenilenir çok küçük eklentilerle; şu anda son model Kayano 22  550 TL iken, 21’i 450 TL, 20’si 300 TL civarında. Ancak daha ekonomik modeli de var; 150 TL’lik bir Asics ile başlanabilir. Nike Free modelleri de iyi sayılabilir. Ancak Nike, Adidas gibi markalar genelde çok daha geniş bir yelpazede futboldan, koşuya model sunuyorlar. Puma bence hiç iyi değil koşu için, New Balance’da çabuk eskidi bende. Bu açıdan bizde henüz bilinmese de Asics, Saucony, Mizuno gibi markalar sadece koşu ayakkabısı tasarım ve geliştiricileri. Bu markaların beğenilen modellerden ekonomik olanları ve özellikle de ayağa giyerek test edilenleri tercih edilebilir. Daha önce de belirttiğim gibi başlangıçta fazla para vermeye gerek olmadığını düşünüyorum; çünkü bu markaların bir önceki modeli ile arasında çok ufak farklar var, adım adım gidiyorlar. “Sketcher” markası da yürüyüş ve koşu için tercih edilen markalardan biri burada. Ben de bir tane bilmeden almıştım iki yıl önce günlük giymeye; ancak bazen koşmak için de kullandım. Şimdilerde içinde “memory-foam” kullanılan modelleri hem günlük kullanımda havalı hem de yürüyüşte kullanılabilenlerinden. Yürüyüş için koşu ayakkabısı alınabilir; ancak yürüyüş için alınan ayakkabı ile koşulmaması tavsiye edilir.

Bu arada yeni öğrendiğim bir ortopedik bilgiyi de vermeden geçemeyeceğim: İnsanların her iki ayağı aynı numara bile olamayacak şekilde birbirinden farklı olabiliyor. Bunu ölçen aletler mağazalarda bulunabilir.  Bu nedenle pahalı alınacak ayakkabılar için her iki sağ-sol ayakkabı da ayağa giyilip dükkan içinde yürünmesi iyi olur. Kilo varsa (BMI 25’den büyük) Asics nimbus 18 ya da Kayano 22 paraya kıyılarak giyilebilir, dizleri koruma açısından; çünkü bunların taban esnekliği ve yumuşaklığı beton ya da asfalt sert yüzeyinden diz eklemlerine yansıyan basıncı emmek üzere tasarlanmış ve malzeme kullanılmış.

Daha teknik ve ayrıntılı bilgi için: kosugazetesi.com/alti-ustu-kosu-ayakkabisi by Mert Derman

Sağlıklı koşular… Reading, 14 May 2016